Ш.Ш.Уәлиханов көрнекті қазақ этнографы
Осы жылы белгілі қазақ ғалымы Ш.Ш.Уәлихановтың 185-жылдық мерейтойы. Біз үшін Ш.Ш. Уәлихановтың этнографиялық, фольклорлық асыл мұрасын сақтау парыз. Әсіресе, ғалымның Орта Азия мен Қазақ Елінің тарихи аңыз – әфсаналары, мақал – мәтелдері, өмірі мен тұрмыс – салттары жайлы жазбалары құнды.
Ғұлама ғалымның этнографиялық ізденістері кіндік қаны тамған туған жерінен бастау алады. Ш.Ш. Уәлихановтың текті ортасы дарындылығы, таланты мен зеректілігінің арта түсуіне ықпал етті. Бала кезінен Айғаным әжесінен тәлім алып, ежелгі тарихи аңыздар, жыр-толғаулар, ғажайып ертегілер әлемімен танысуы, бала Шоқанның тау тұлғалық қалыптасуына зор ықпал етті.
Дара дарын ХІХ ғасырдың орта шенідегі қазақ ауылының тұрмысы мен шаруашылығын, негізгі қолөнер саласын «Егін шаруашылығы туралы», «Киіз үй», «Қырғыздардың көшіп қонуы туралы» жазбаларында сипаттады. Сонымен қатар, Сырымбет жайлы көркем суреттерін, Айғаным әжесінің бірегей портреттерін салды. Талапты ғалымның суреттері өз дәуірінің «тынысын» сезінуге мүмкіндік береді.
Ш.Ш. Уәлихановтың көркем туындылары бейнелеу өнерінің көрінісі ретінде ғана емес, сондай – ақ халқымыздың дәстүрлі киім – кешегі, қолөнері, көшпелі шаруашылығы сияқты қызықты мәліметтерді айқындайтын жоғары құндылыққа ие асыл мұра.
Ш.Ш. Уәлиханов саяхат барысында түркі – моңғол халықтарының этностық ерекшеліктерін, тұрмыстық заттарын эмприкалық түрде сипаттап, салыстырмалы талдау жүргізді. Ғұлама ғалым шығармалары қарапайым, тілдік стилі айқын, оқырманға ақпаратты толық түсінуге мүмкіндік беретін қысқа нұсқаларымен ерекшеленеді. Белгілі зерттеушінің этнографиялық еңбектерінде халық мәдениеті мен тұрмысы ғылыми объективті түрде сипатталатыны хақ. Бұл Ш.Ш. Уәлихановтың этнографиялық ғылым саласында кез келген этносты зерттеуде жанашылдық танытып, салт – дәстүрлерді жан – жақты терең зерттеп, жаңа ғылыми зерттеу әдістерінің негізін құрады.
Ч.Ч. Валиханов – выдающийся казахский этнограф
В этом году исполняется 185 лет со дня рождения Чокана Чингисовича выдающегося казахского ученого-исследователя. Этнографическое наследие Ч.Ч. Валиханова, активная деятельность по сбору и сохранению предметов устного народного творчества, запись исторических преданий и легенд, пословиц и поговорок, зарисовки жизни и быта народов Средней Азии и Казахстана, снискали исследователю неувядающую славу в казахстанской этнографической науке.
Истоки этнографической деятельности выдающегося ученого следует искать в среде, в которой родился и воспитывался Чокан Чингисович. Этнография казахского народа, представителей которого он был, буквально с первых лет жизни окружала юного Чокана. Он вслушивался в старинные исторические предания, песенные мотивы, жыры, сказки, нанизывая их как драгоценный жемчуг на нитку острой памяти. Через десятилетия это окажет сильнейшее влияние на его познания в казахском народном фольклоре и отразиться на научном творчестве.
Благоприятная среда для развития дарования Ч.Ч. Валиханова налицо, это поддержка родных и близких, хорошие материальные условия, обучение в Сибирском кадетском корпусе, общение и дружба с представителями прогрессивной интеллигенции России, все это в совокупности привело к окончательному формированию Чокана Валиханова как самостоятельного исследователя-этнографа.
Будучи непосредственным свидетелем жизни казахского аула середины XIX века Чокан запечатлел быт и хозяйство казахов, его основные промыслы и занятия в своих работах «О хлебопашестве», «Юрта» и «О кочевках киргиз». Кроме этого, им были сделаны художественные зарисовки картин из жизни домочадцев на Сырымбете, усадьбы бабушки Айганым и уникальные портреты казахов, живо передающие не только личные черты людей, но и позволяющие вникнуть в колорит и ощутить «дыхание» эпохи. Художественные работы Чокана Валиханова представляют богатый материал не только как памятники изобразительного искусства, но и имеют высокую научную ценность, позволяя почерпнуть интересные сведения по традиционной одежде, ремеслам и кочевому хозяйству и многому другому.
Ч.Ч. Валиханов помимо эмпирического описания предметов и отличительных черт быта этноса проводил сравнительный анализ тюрко-монгольских народов наблюдаемым им в период путешествий. Особенно это проявляется по отношению к казахам и киргизам.
Простой, доступный и ясный язык его произведений позволяет ярко представить объект описания и донести до читателя полную информацию. Краткие и точные, подчас мимолетные, цитаты сочинений позволяют вникнуть в предмет исследования, не теряя из виду основную тему работы.
Критический талант исследователя ярко проявился в обзоре трудов современников в области истории и этнографии, а беспристрастность и справедливость в оценке явлений культуры и быта изучаемого народа.
Все эти характерные особенности в работах позволяют с полной уверенностью говорить о многогранности талантов Чокана Валиханова, которые он с блеском применял в своей этнографической деятельности.
Специалист отдела научно-исследовательского обеспечения общей истории и этнографии Ш.Т. Мубаракова.
